Neferneferoeaton Nefertiti

Nefertiti is één van de bekendste koninginnen van het oude Egypte. Iedereen kent de buste die in Tell el-Amarna is gevonden in de werkplaats van de beeldhouwer Thoetmoses. Waar Nefertiti nu precies vandaan kwam, is nog steeds niet opgehelderd.

Een van de theorieën gaat er vanuit dat ze de dochter was van Eje en dat zijn vrouw Ti haar stiefmoeder was. Ti was de ‘menat’ oftewel voedster van Nefertiti. Deze titel kan echter net zo goed slaan op de voogdes van een jonge prins of prinses. De huidskleur en de vorm van het gezicht in de buste doen vermoeden dat Nefertiti een Kaukasische achtergrond had.

Ook de vertaling van haar naam ‘de mooie is gekomen’, doet vermoeden dat zij vanuit het buitenland naar Egypte is gekomen. Mogelijk kan zij worden gelijkgesteld aan Tadoechepa, de dochter van koning Toesjratta van Mitanni.

Het is zeker dat Nefertiti vanaf het begin van de regering van Amenhotep IV als zijn grote koninklijke echtgenote optrad. Al vroeg in zijn regeringsperiode veranderde Amenhotep IV zijn naam in Achnaton, ‘hij die nuttig is voor Aton’. Tegelijkertijd werd ook de naam van zijn koningin aangepast. De benaming Nefertiti vormde als snel een epitheton (een toevoeging) op haar politiek-religieus beladen geboortenaam Neferneferoeaton, oftewel: ‘Mooi is de schoonheid van Aton‘.

Koningin Neferneferoeaton Nefertiti staat afgebeeld in een aantal graftombes van hoge ambtenaren, zowel in Loeksor als in Tell el-Amarna. Ze draagt daarbij verschillende kronen, maar nooit de traditionele gierenkap. Die hoofdtooi werd geassocieerd met de godin Moet, de vrouw van de inmiddels gehate god Amon en was dus niet meer acceptabel om weer te geven.

Vanaf het begin van de regering van Achnaton wordt Neferneferoeaton Nefertiti met haar eigen kenmerkende kroon uitgebeeld. Het is een cylindrische blauwe kroon, met een platte top, waarbij de kleur doet denken aan de blauwe chepresj-kroon van de farao’s. De vorm lijkt op de afgeplatte kroon van de godin Tefnoet waarin planten ontkiemen. In de Atonreligie nam Achnaton de positie in van de levenschenkende lichtgod Sjoe. Neferneferoeaton Nefertiti was, als vrouwelijke tegenhanger van haar man, een manifestatie van de godin van de vochtigheid Tefnoet, de echtgenote van Sjoe.

Het koningspaar had zes dochters: Meritaton, Maketaton, Anchesenpaäton (later Anchesenamon), Neferneferoeaton Tasjerit, Neferneferoera en Setepenra. De eerste drie zijn geboren voor het vijfde of zesde regeringsjaar van Achnaton. Dit blijkt uit hun afbeeldingen op reliëfblokken uit de Gempaäton, de grote Atontempel ten oosten van Karnak.

De geboortejaren van de andere drie dochters zijn te herleiden aan de schrijfwijzen van hun naam en zij zijn respectievelijk in regeringsjaar negen, jaar tien of elf en jaar twaalf geboren. In Tell el-Amarna in het graf van Meryra II zijn ze alle zes afgebeeld bij een groot festival dat plaatsvond in het 12^de regeringsjaar ter ere van het koninklijke echtpaar.

Kort daarna sterft Maketaton. Ook Neferneferoeaton Tasjerit, Neferneferoera en Setepenra verdwijnen daarna uit beeld. Waarschijnlijk was kort daarvoor, in het 11^de regeringsjaar, Kiya, de bijvrouw van Achnaton, gestorven. Zij is waarschijnlijk bijgezet in kamer alpha van het koningsgraf dat op dat moment werd aangelegd in de oostelijke wadi van Achetaton. Haar voorstelling en haar naam op reliëfs werden gewijzigd in die van Meritaton.

In de nieuwe religie speelde Neferneferoeaton Nefertiti een rol die voorheen was voorbehouden aan de koning. Reliëfvoorstellingen in de nieuw gestichte hoofdstad Achetaton, het huidige Tell el-Amarna, tonen haar terwijl ze de taken van de koning in zijn rol van priester uitvoert. Daarbij wordt ze geassisteerd door haar oudste dochter Meritaton, een rol die doorgaans door de grote koninklijke echtgenote werd uitgevoerd. In andere afbeeldingen is Achnaton te zien terwijl hij de zon aanbidt. Daarbij staat Neferneferoeaton Nefertiti niet achter hem, maar tegenover hem.

Samen met de zonneschijf Aton vormt het goddelijke echtpaar een heilige driehoek of drievuldigheid. In het 16^de regeringsjaar van Achnaton wordt de naam van koningin Neferneferoeaton voor het laatst met het epitheton Nefertiti in een cartouche geschreven. Deze schrijfwijze is aangetroffen in een opschrift in rode inkt in een steengroeve te Deir el-Bersjeh.

Reliëfvoorstellingen binnen de grenzen van de stad Achetaton maken echter duidelijk dat er voor het koninklijke echtpaar een aanleiding moet zijn geweest om rondom het 15^de regeringsjaar van Achnaton te kiezen voor een co-regentschap. Nefertiti vormde tot dan toe alleen in religieus opzicht een twee-eenheid met haar echtgenoot. Het echtpaar beschouwde zich namelijk als de aardse vertegenwoordiging van de Aton. Mogelijk raakte Achnaton ziek en verzwakt en was hij onvoldoende in staat om op het bestuurlijke vlak nog langer als alleenheerser op te treden.

Twee aaneensluitende reliëfblokken tonen het cultusschip van de koningin, niet met de kop van een godheid aan de bovenzijde van de stuurriemen, maar met de portretkop van Neferneferoeaton zelf. Op het paviljoen aan de achtersteven staat de koningin met opgeheven arm en een knots in de hand weergegeven. Ze staat op het punt om het hoofd van een vijand in te slaan, die ze met de andere hand bij de haren heeft gegrepen. 

Deze typische scène van ‘het neerslaan van de vijand’ is veelvuldig terug te vinden op tempelpylonen. Maar het is altijd de regerende vorst die de vijanden neerslaat. Het is goed denkbaar dat Achnaton zijn echtgenote als co-regentes aanstelde met de troonnaam Anchcheperoera ‘De ontstaansvorm van Ra leeft’ en als geboortenaam haar reeds bekende naam Neferneferoeaton. 

Opvallend is echter dat het epitheton Nefertiti dan steeds ontbreekt en kan worden vervangen door twee verschillende epitheta die betrekking hebben op Achnaton. Zo kan achter de geboortenaam Neferneferoeaton het epitheton ‘zij die nuttig is voor haar echtgenoot’ voorkomen. Net zoals Achnaton tijdens het co-regentschap met zijn vader Amenhotep III, hield ook Anchcheperoera Neferneferoeaton haar eigen regeringsjaren aan. In het Thebaanse graf TT139 van Païry is een opschrift aangebracht in hiëratisch schrift. Daar wordt gesproken over:

“Het 3^de regeringsjaar, 3^de maand van het Achetseizoen, dag 10 van de koning van Opper- en Neder-Egypte, de Heer der Beide Landen <Anchcheperoera, geliefd door Aton>, Zoon van Ra <Neferneferoeaton, geliefd door Waënra>.”

Het epitheton ‘geliefd door Waënra’ betekent ‘geliefd door Achnaton’. Het hiëratische opschrift in het graf van Païry maakt melding van nog iets opmerkelijks:

“Het aanbidden van Amon, het kussen van de aarde voor Wenennefer door de wab-priester en schrijver van goddelijke offeranden voor Amon in de tempel van Anchcheperoera in Thebe, Pawah de zoon van Itefseneb.”

Dit maakt duidelijk dat tijdens de regering van co-regentes Anchcheperoera Neferneferoeaton de cultus voor de goden Amon en Osiris-Wenennefer weer getolereerd werd in Thebe. Sterker nog, er wordt zelfs gesproken over goddelijke offeranden voor de eens zo gehate god Amon. Deze offeranden vonden plaats in de Thebaanse cultustempel van Anchcheperoera (Neferneferoeaton).

Een ander opvallend fenomeen is dat de oudste dochter Meritaton, vanaf het co-regentschap tussen haar ouders, de rol op zich neemt van grote koninklijke echtgenote. Het is goed mogelijk dat Anchcheperoera Neferneferoeaton steeds als co-regentes heeft geopereerd en nooit zelfstandig heeft geregeerd. Het is waarschijnlijk dat zij haar echtgenoot Achnaton heeft overleefd. Het is denkbaar dat zij nog minstens een jaar zelfstandig heeft geregeerd onder haar nieuwe troon- en geboortenaam Anchcheperoera Semenchkara.

HJP

Zie ook de koningskaart voor meer informatie over deze als coregentes regerende farao.

Bronnen:
– The Complete Royal Families of Ancient Egypt – A. Dodson en D. Hilton
– Farao’s van de Zon, Achnaton, Nefertiti, Toetanchamon – R.E. Freed, Y.J. Markowitz en S.H. D’Auria
– Chronicle of the Queens of Egypt – J. Tyldesley
– Nefertiti: Egypt’s Sun Queen – J. Tyldesley
– Nefertiti in Amarna, cursussyllabus – H. Pragt
– Syllabus Summer School 2017, De Atonrevolutie – P. van Gils en H. Pragt