De ogen van Horus

Al vanaf de vroegste historie van het oude Egypte worden de zon en de maan beschouwd als de ogen van de valkgod Horus. Het rechteroog is het zonneoog, verbonden met de zonnegod Ra. Het wordt daarom ook wel het oog van Ra genoemd. Het linkeroog is het maanoog en wordt geassocieerd met de valkgod Horus. Dit oog wordt ook het oog van Horus of het oedjat-oog genoemd. De ogen van Horus spelen in het oude Egypte een belangrijke rol in diverse mythes.

Het zonneoog
De mythe over het onbeschadigde rechteroog van Horus vormt een raakvlak met de mythe over de zonnegod Ra. De zonnegod Ra vaart tijdens de twaalf uren van de nacht onzichtbaar in de nachtbark door het met sterren bezaaide lichaam van de hemelgodin Noet. Ra komt in het oosten van de horizon aan wanneer de dag aanbreekt en het licht weer wordt teruggebracht. Het zonneoog van Horus wordt in die fase gelijkgesteld aan de uraeus, een beschermende godin in de vorm van een cobraslang. De uraeusslang, wordt gezien als de vrouwelijke tegenhanger van de zonnegod Ra. Daarnaast geldt de uraeus als een symbool dat leven verzekert aan de regerende farao en als symbool voor de continuïteit van het koningschap. Op deze wijze wordt het zonneoog van Horus het symbool voor de koninklijke macht. Door over dit oog van Horus te beschikken, beschikt de farao over heel Egypte.

Het oedjat-oog
Het oedjat-oog is het maanoog van Horus, dat zijn rivaal Seth in grote woede bij hem heeft beschadigd of uitgerukt. In verschillende religieuze teksten over de strijd tussen Horus en Seth, wordt beschreven hoe Horus wordt beroofd van zijn linkeroog of aan dit oog wordt verwond. Als Seth het oog heeft weggesmeten, valt het in stukken uiteen. Met behulp van de maangod Thot wordt het gestolen oog weer teruggebracht, of het beschadigde oog van Horus weer oedjat ‘onbeschadigd’ gemaakt. Daardoor heeft het oog een bijzondere zienerskracht gekregen. Ieder deel van het oog kreeg bovendien een eigen betekenis in de rekenkunde als breuken. Als de breuken opgeteld worden, blijkt het totaal slechts 63/64 te zijn. De Egyptenaren geloofden dat het ontbrekende 1/64^ste deel op magische wijze door Thot werd aangevuld.

De basisvorm van het oedjat-oog is een mensenoog met een wenkbrauw, met onder het oog een stilistische weergave van de zwarte veren die een lannervalk (Falco biarmicus) onder zijn ogen heeft. Vanwege de symbolische, beschermende betekenis was het oedjat-oog een geliefd symbool bij de Egyptenaren. Het werd al vanaf het Oude Rijk in allerlei vormen, maten en materialen gebruikt voor amuletten en sieraden. Bij mummies werd een amulet van het oedjat-oog gelegd op de incisie, die was aangebracht om de organen te verwijderen. Het oedjat-oog symboliseert meestal het beschadigde en vervolgens herstelde linker maanoog. Maar de term oedjat kan ook verwijzen naar het onbeschadigde zonneoog. Er zijn namelijk ook oedjat-amuletten van rechterogen gevonden. Tijdens de Eerste  Tussenperiode en het Middenrijk worden de Horusogen aan de linker buitenzijde van houten mummiekisten geschilderd. Meestal wordt aangenomen dat deze ogen dienden als venster zodat de mummie naar buiten kon kijken. Maar dat de ogen ook een beschermende functie hadden, is zeker niet ondenkbaar.

Vanaf het Nieuwe Rijk staat het oedjat-oog symbool voor de handeling van het offeren of het offer zelf. Variaties op dit thema komen voor in diverse voorstellingen uit het Nieuwe Rijk. Op verschillende afbeeldingen in graven presenteert de farao oedjat-ogen aan een godheid. Ook zijn er scènes waarbij het oedjat-oog armen heeft die een wierookoffer aanbieden terwijl de overledene knielt voor de troon van Osiris. Daarnaast zijn er vele voorstellingen waarin bavianen oedjat-ogen aanbieden aan de opkomende zon. Vanaf de Grieks-Romeinse Tijd wordt de god Nefertem regelmatig afgebeeld met een oedjat-oog in zijn hand.

Het maanoog
In de tijdelijke beschadiging van het linkeroog van Horus zagen de Egyptenaren de verschillende fasen van maan. Het verwijst naar de maan die ‘beschadigd’ is in de afnemende fase en zich ‘herstelt’ in de wassende fase. Het cyclische aspect in de kosmos wordt daarmee benadrukt. Door het herstel van het beschadigde oog van Horus, wordt het licht weer op aarde teruggebracht. Hiermee wordt tevens de met de duisternis verbonden dood overwonnen. In een complete en nieuwe vorm is het onbeschadigde oog van Horus, het oedjat-oog, het symbool voor alles wat opnieuw zou moeten plaatsvinden. Als zodanig wordt het voortbestaan van de harmonische orde in het leven, de Maät, verzekerd. De koning, die tijdens zijn leven als Horus werd beschouwd, wordt bij zijn overlijden vergoddelijkt tot Osiris. De beschadiging van het oog van Horus staat symbool voor het einde van de macht van de huidige koning. Het weer onbeschadigd zijn van het oog van Horus, betekent de troonsbestijging van de volgende koning. Het aanbieden van dit onbeschadigde oog aan de god Osiris staat symbool voor de kroning van de nieuwe koning.

JR

Bronnen:
– Hiërogliefen, de beeldtaal van het oude Egypte – M.C. Betrò
– Cursus Cultus en Rituelen – H. Pragt
– Reading Egyptian art – R.H. Wilkinson
– The Oxford Encyclopedia of ancient Egypt