Kunstenaars

In het oude Egypte werd kunst niet zomaar vervaardigd voor decoratieve doeleinden. Wat wij nu zien als esthetiek, had in het oude Egypte vaak nog een extra functie. De wanden van graven werden voorzien van prachtige reliëfs en schilderingen. Vervolgens werden de graven afgesloten. De schilderingen waren namelijk uitsluitend bedoeld als magische voorstellingen voor de overledene. Zij gaven een ideaalbeeld van het leven voor de eeuwigheid, of waren bestemd als gids voor de reis die de dode moest afleggen tot zijn wedergeboorte.

Beeldhouwers maakten beelden van hun opdrachtgevers die na hun overlijden konden dienen als behuizing voor hun Ka-ziel. De ambachtslieden werkten in opdracht en volgens een strak stramien. Vormen, kleuren en afmetingen waren vastgelegd in een standaardnorm.

Schetsen op ostraka (scherven) laten zien dat handwerkers ook tot vrijer werk in staat waren. Er zijn ostraka gevonden met schetsen voor grafreliëfs, maar ook met schetsjes van satireachtige scènes. Een mooi voorbeeld hiervan bevindt zich in de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis te Brussel. Op deze scherf is te zien hoe een muis wordt bediend door een kat. Op een offertafel biedt hij een gans aan en hij wuift de muis koelte toe met een waaier. Het is een parodie op de veel voorkomende offerscènes in de graven. De meester of meesteres zit op een stoel en wordt door dienaren voorzien van offergaven. In dit geval dubbel komisch omdat de muis wordt bediend door een voor haar superieur dier, de kat.

In de Oud-Egyptische taal bestond geen aparte term voor het woord ‘kunst’. De kunstenaars werden aangeduid met de term ‘hemoeoe’, ambachtsman of handwerker. Reliëfs en wandschilderingen in graven geven een beeld van de werkwijze van deze ambachtslieden. Afbeeldingen van ateliers tonen onder meer schrijnwerkers, beeldhouwers en goudsmeden.

De ateliers waren verbonden aan de grote tempels en paleizen. De handwerkers werkten er in ploegen onder toezicht van een hoge functionaris. De toezichthouders droegen de titel ‘Directeur van het Schathuis en alle Openbare Werken’. Soms was het de ‘Hogepriester van Ptah’ in Memfis of de ‘Hogepriester van Amon’ in Thebe die het hoogste toezicht hield.

Bij de vervaardiging van een kunstwerk waren diverse kunstenaars betrokken. Zo hakten beeldhouwers de beelden, waarna schilders de kleuren aanbrachten. De kunstwerken zijn daardoor niet toe te wijzen aan een specifieke kunstenaar. Wel is een aantal namen van opzichters bekend. Zo heeft in het Oude Rijk Anchenptah, opzichter van de beeldhouwers, zichzelf laten afbeelden op een reliëf in de mastaba van Ptahhotep te Sakkara. Waarschijnlijk was hij betrokken bij het ontwerp van de reliëfs. In een scène met een steekspel op boten is hij afgebeeld als toeschouwer. Hij zit in zijn eigen bootje terwijl hij van eten en drinken wordt voorzien.

Een ander voorbeeld is de opperbeeldhouwer Thoetmoses uit het Nieuwe Rijk. Zijn woning met atelier is teruggevonden in de stad Achetaton  het huidige Tell el-Amarna. In dit atelier zijn in december 1912 door Ludwig Borchardt diverse portretkoppen gevonden van de familie van Amenhotep IV/Achnaton en zijn echtgenote Nefertiti. Bij deze portretkoppen was het prachtige, beroemde portret van koningin Nefertiti, dat nu te bewonderen is in het Neues Museum te Berlijn.

Het beroep van kunstenaar/ambachtsman ging over van vader op zoon. Gereedschap leenden zij voor het leven van de staat. Er werd een nauwkeurige administratie bijgehouden van het gewicht van het gereedschap en wie wat in bezit had. Loon kregen de kunstenaars van de staat in de vorm van graan voor de bereiding van brood en bier. Ook werd regelmatig fruit, groenten, linnen en sandalen uitgedeeld. Het ambacht stond in hoog aanzien. De kunstenaars verkeerden vaak aan het hof en werden soms zelfs beloond met het eregoud.

LdJ

Bronnen:
– People of the Pharaohs – H. Wilson
– Syllabus: Kunst van het oude Egypte – H. Pragt
– Foto atelier Thoetmoses – Roel Rijsdam, foto’s ostrakon en onvoltooide beelden – Lida de Jong