Op een heuvel in de huidige wijk es-Sjoekafa werd door Ptolemaeus I in de Hellenistische Periode een tempel voor Serapis gebouwd. Vóór de stichting van de stad Alexandrië bevond zich hier het vissersdorpje Rhakothis. De tempel lag zó hoog dat hij van alle kanten in de stad goed zichtbaar was en zelfs een baken voor zeelieden en vissers vormde. Door Ptolemaeus III werd de tempel verbouwd en uitgebreid.
Er is weinig bekend over het uiterlijk van de tempel. De eerste beschrijvingen zijn van de hand van Rufinus, een schrijver uit de 4de eeuw n.Chr. Rufinus vertelt over een trap van meer dan honderd treden en een omheiningsmuur met portico’s. Binnen het vierkante complex bevonden zich de woonvertrekken van de priesters, kapellen voor Isis en Harpocrates en een ‘zusterbibliotheek’ van de grote bibliotheek van Alexandrië. In deze bibliotheek bevonden zich ongeveer 700.000 duplicaten van papyri bestemd voor het grote publiek.
Tijdens de joodse opstand onder keizer Trajanus (116 n.Chr.) werd de tempel danig verwoest. Keizer Hadrianus herbouwde de tempel naar Grieks model. Afbeeldingen van deze tempel zijn te vinden op munten uit deze tijd. De tempel werd in 391 n.Chr. compleet verwoest door patriarch Theophilus, de toenmalige leider van de Alexandrijnse kerk. Deze patriarch wilde een einde maken aan de – in zijn ogen – heidense godsdiensten door alle symbolen en heiligdommen hiervan te vernietigen. Bovenop de restanten van de tempel werd een klooster gebouwd gewijd aan Johannes de Doper.
Tijdens opgravingen in de jaren ’43 en ’45 van de vorige eeuw zijn door Alan Rowe, de toenmalige directeur van het Grieks-Romeinse museum in Alexandrië, twee series van tien plaquettes gevonden. De plaquettes zijn vervaardigd van goud, zilver, brons, faience, glas en klei. Inscripties in Grieks en Egyptisch beschrijven de wijding van de tempel door Ptolemaeus III Euergetes aan Serapis.
Van de tempel is weinig bewaard gebleven. De restanten van muren, onderaardse galerijen en een Nilometer zijn nog zichtbaar. De onderaardse galerijen waren hoogstwaarschijnlijk bedoeld voor de bijzetting van mummies van heilige dieren. In één van de galerijen werd in een gewelfde nis een beeld van een Apis-stier gevonden, uitgevoerd in basalt. Dit beeld bevindt zich nu in het Grieks-Romeins museum.
Een ander belangrijk onderdeel van de tempel, de zuil van Pompejus, staat nog overeind. Het is het enige monument uit de Grieks-Romeinse oudheid in Alexandrië dat de tand des tijds heeft doorstaan. De gehele zuil is vervaardigd uit één stuk rood Assoean graniet en is ongeveer 30 meter hoog met een diameter van tussen de 2,70 meter en 2,30 meter.
Het is verbazingwekkend dat deze zuil nog steeds overeind staat na de diverse aardbevingen in het gebied rond Alexandrië. Zeker gezien de op het oog zeer wankele basis waarop hij is geplaatst. Deze basis bestaat uit hergebruikte materialen, onder andere een blok uit de tijd van Psamtjek I uit de 26ste dynastie en een deel van een obelisk uit de tijd van Sethy I. Via een gat in de basis is dit laatst genoemde fragment uit de 19de dynastie goed zichtbaar. Een ander blok dat ooit als fundament heeft gediend, draagt de naam van Senwosret II uit de 12de dynastie en bevindt zich nu in het British Museum.
De naam Zuil van Pompejus is misleidend. Deze benaming werd aan de zuil gegeven door kruisridders die van mening waren dat de zuil was opgericht ter ere van de Romeinse generaal Pompejus. Deze rivaal van Julius Caesar vluchtte naar Alexandrië en werd daar vermoord. Volgens de legende zou zijn hoofd zijn bijgezet op de top van de zuil.
De zuil werd echter opgericht ter ere van de Romeinse keizer Diocletianus in de 3e eeuw n.Chr.. Door een jarenlang beleg van Alexandrië heerste er hongersnood in de stad. Diocletianus bevrijdde de stad en liet een schatting bestaande uit graan bestemd voor Rome verdelen onder de bewoners. Als dank hiervoor werd de zuil opgericht.
Bovenop het Korinthische kapiteel heeft zeer waarschijnlijk een beeld van Diocletianus gestaan. Een mozaïekvloer in het Israëlische Sepphoris vertoont namelijk een afbeelding van de zuil met daarop duidelijk zichtbaar een standbeeld. In 1906 werden aan de voet van de zuil twee rood granieten sfinxen uit de tijd van Ptolemaeus VI ontdekt.
De zuil diende eeuwenlang als baken voor zeelieden en werd al sinds de 14de eeuw ingetekend op landkaarten. Bovenop de zuil bevinden zich veel graffiti, achtergelaten door bezoekers die de zuil beklommen en er zelfs bovenop picknicks hielden. Tekeningen uit de Napoleontische tijd laten zien hoe men een vlieger opliet en vervolgens met behulp van touwen de zuil beklom.
Elders op het opgravingsterrein is een tiental beelden gevonden, waaronder twee hoofdloze sfinxen. De ene uit zandsteen dateert uit de tijd van Ahmose II uit de 26ste dynastie. De andere uit bazalt heeft toebehoord aan Horemheb uit de 18de dynastie. Op het terrein zijn enkele standbeelden overeind gezet, waaronder een beeld van Psamtjek I en twee beelden van Ramses II en een grote rood granieten scarabee. Ook is een Hellenistisch beeld van Isis onder aan het terrein opgesteld. Dit beeld werd enkele jaren geleden in Alexandrië vlakbij het fort van Qaitbay uit de Middellandse Zee opgevist.
LdJ
Bronnen:
– Alexandria Archeological Sites – Dr. H. Riad
– Recent Discoveries in the Royal Quarter of Alexandria – A. Abd El-Fattah
– Alexandria Illustrated – M. Haag
– Alexandria Rediscovered – J.Y. Empereur
– Foto’s – Lida de Jong