Koningslijsten

Een koningslijst is een term die door Egyptologen wordt gehanteerd. De term verwijst naar de lijsten van namen en titels van Egyptische farao’s die bewaard zijn gebleven. De ideologie van het Egyptische koningschap hield in dat het werd beschouwd als erfenis van de goden. De god Horus zou het koningschap hebben overgedragen aan de sterfelijke farao Narmer van de eerste dynastie. Vervolgens werd via een opeenvolging van wettige heersers het leiderschap doorgegeven aan de volgende farao.
Om deze legitimiteit van de koning te versterken en om eer te bewijzen aan de koninklijke voorouders werden lijsten van heersers opgesteld, de koningslijsten.

Bijna alle bewaard gebleven koningslijsten zijn in een cultuscontext zoals in tempels of in graven teruggevonden. Daar kon de heerser de cultus van de koninklijke voorouderverering in stand houden en zijn legitimiteit als farao onderstrepen door te offeren aan zijn voorgangers. De koningslijsten vormen geen onafhankelijke bronnen. Het zijn immers hulpmiddelen waarmee het koninklijk hof een geïdealiseerd beeld van zichzelf wilde weergeven. Heersers die afweken van het ideaalbeeld werden niet vermeld. De enige bekende uitzondering hierop is de koningslijst van Turijn.

Koningslijsten in de tempel van Sethy I en Ramses II
De twee uitgebreidste koningslijsten in een cultuscontext stammen uit de tempels van Sethy I en Ramses II in Abydos. De lijst in de tempel van Sethy I bevat 76 farao’s, beginnend bij Menes en eindigend met de heersende koning. De lijst is niet compleet maar bevat alleen de goedgekeurde farao’s die pasten bij het ideaalbeeld.

Niet vermeld werden bijvoorbeeld de heersers uit de Tussenperioden waarin soms diverse farao’s tegelijk regeerden. Idealiter regeert er immers één farao over het complete land. Ook koningin Hatsjepsoet en de koningen uit de Amarna-periode staan niet in de lijst. De koningslijst in de tempel van Sethy I is de enige die nog in situ bewaard wordt. De koningslijst uit de nabijgelegen tempel van Ramses II bevindt zich nu in het British Museum.

Steen van Palermo
De oudste koningslijst die is teruggevonden staat op de Steen van Palermo. Deze steen wordt zo genoemd omdat het grootste fragment bewaard wordt in het Archeologisch Museum in Palermo op Sicilië. De steen dateert van het eind van het Oude Rijk.

Oorspronkelijk moet de steen 2,1 meter lang en 60 cm breed zijn geweest. De steen is aan beide zijden voorzien van inscripties. Deze zijn verdeeld in een serie horizontale registers met verticale lijnen ertussen. Bovenaan maken de verticale lijnen een bocht als imitatie van de hiëroglief ‘renpet’, wat regeringsjaar betekent.

De tekst begint met de lijst mythologische leiders tot aan Horus, die het koningschap zou hebben overgedragen aan de sterfelijke farao Narmer. Daarna volgen de andere menselijke farao’s uit Neder-Egypte. De laatste farao die vermeld wordt is Neferirkara Kakai, de derde farao van de 5^de dynastie. Naast de koningsnamen worden op de Steen van Palermo ook andere zaken vermeld zoals de standen van de Nijloverstroming en informatie over religieuze festivals, taxaties, bouwprojecten en militaire campagnes.

De Turijnse koningslijst
Een uitzonderlijke koningslijst is in hiëratisch schrift opgesteld op een papyrus uit de tijd van Ramses II, beter bekend als de Canon van Turijn, hoewel het formeel geen canon is. Deze lijst bevatte oorspronkelijk ongeveer 300 namen. De samensteller van deze lijst streefde naar volledigheid en nam zelfs de Hyksos-heersers op. De namen van de buitenlandse heersers werden echter niet in cartouches geplaatst en er stond een hiëroglief bij om aan te geven dat het om buitenlanders ging.

Naast de koningsnamen bevatte het papyrus de regeringsperiode van elke farao en soms ook het aantal jaren dat verstreken was sinds de tijd van farao Narmer. Tevens werden regeringsjaren vermeld van de goden en mythische leiders die heersten over Egypte voordat de menselijke farao’s de heerschappij overnamen.

Het papyrus was in het begin van de 19^de eeuw verworven door de Italiaanse verzamelaar en diplomaat Bernardino Drovetti. Toen was het document nog grotendeels intact. Maar tegen de tijd dat het in de collectie van het Museo Egizio in Turijn belandde, was de kwaliteit sterk achteruitgegaan. De meeste fragmenten konden weer in de juiste volgorde worden geplaatst. Maar ook na de restauratie bleven er veel lacunes.

Overige koningslijsten
Naast de uitgebreide koningslijsten zijn er ook diverse kleinere lijsten teruggevonden. Zo bevat de zogenaamde Steen van Zuid-Sakkara een aantal koningsnamen uit de 6^de dynastie, van Teti tot Pepi II.

Deze steen is later hergebruikt als deksel van een sarcofaag van de Egyptische koningin Anchenespepi. In de steengroeve van de Wadi Hammamat zijn graffiti gevonden uit de 12^de dynastie. Hierin worden de namen van vijf farao’s en prinsen uit de 4^de dynastie genoemd. In de Amontempel in Karnak bevond zich ooit op de wanden van een kapel een koningslijst die 62 farao’s vermeldde, van Narmer tot en met Thoetmoses III. Deze lijst bevindt zich nu in het Louvre in Parijs.

Dat de vooroudercultus aan het eind van het Nieuwe Rijk ook populair werd in particuliere graven, blijkt uit een aantal vondsten. In het – inmiddels verdwenen – graf van een schrijver Tenroy is een tablet gevonden met de namen van 47 farao’s vanaf de 1^ste dynastie tot en met Ramses II. In het Musée d’Archéologie Méditerranéenne te Marseille wordt een offertafel bewaard van Qenherchopsjef, de schrijver uit Deir el-Medina. Hierop staan 34 cartouches van farao’s weergegeven die hij aanbidt.

In het graf van Amenmose in Thebe (TT 373) wordt de overledene afgebeeld terwijl hij de beelden van 13 farao’s vereert.
De koningslijst waarin voor het eerst een indeling in koningshuizen, oftewel dynastieën, wordt gehanteerd is rond 250 v.Chr opgesteld door de Griekse Egyptenaar Manetho. Hij ontleende waarschijnlijk veel informatie uit tempelarchieven, waar hij als priester toegang toe had.

Ga voor een volledig overzicht van de dynastieën en de koningsnamen naar: www.koningslijst.nl.

JR

Bronnen:
– Het oude Egypte in woord en beeld – T. Wilkinson
– The illustrated dictionary of ancient Egypt – I. Shaw en P. Nicholson
– The Ancients in their own Words – M. Kerrigan
– De geheimen van het oude Egypte – L. Oakes en L. Gahlin