Rijksmuseum van Oudheden, Leiden.
Tijdens de regering van Ptolemaeus I tijdens de Hellenistische Periode werd de Griekse bevolking aangemoedigd om zich in Alexandrië te vestigen. Om een brug te vormen tussen de religie en cultuur van de Grieken en die van de Egyptenaren werd er een nieuwe cultus gesticht.
Een nieuwe drie-eenheid werd gevormd door Serapis als vader, Isis als moeder en Harpocrates (de zoon van Horus) als kind. De god Serapis was een mengvorm van de Egyptische godheid Osiris-Apis en de Griekse oppergod Zeus.
In Memfis bestond al een Egyptische cultus voor de god Osiris-Apis. Deze godheid werd nu samengevoegd met de Hellenistische goden Zeus, Helios, Dionisus, Hades en Asklepius. Aldus vertegenwoordigde de nieuwe oppergod Serapis de zon, de vruchtbaarheid van het land, het dodenrijk en de geneeskunst. De belangrijkste aspecten van zijn verering waren het regeneratieve vermogen in het leven na de dood en de daarmee samenhangende vruchtbaarheid van het land.
Serapis wordt uitgebeeld als een man met een typisch Griekse haardracht met vijf pijpenkrullen op het voorhoofd. In veel gevallen draagt hij een ‘modius’, een graanmaat, op het hoofd. Soms is hij voorzien van ramshoorns in zijn kapsel en ligt de driekoppige hond Cerberus, de bewaker van de Griekse onderwereld aan zijn voeten. In voorstellingen waarin hij te zien is samen met zijn echtgenote Isis worden beiden soms afgebeeld als slangen met mensenhoofden. Deze voorstellingen staan in relatie met het hiernamaals en de vruchtbaarheid.
Om de nieuwe cultus te rechtvaardigen liet Ptolemaeus I een beeld overkomen uit Sinope, een havenstad aan de zuidkust van de Zwarte Zee, in het huidige Turkije. Hij vertelde daarbij over een droom waarin hij als heerser over Egypte zou zijn benaderd door een godheid die geadopteerd wilde worden door de bevolking van Alexandrië.
De cultus werd een groot succes in de Hellenistische samenleving. Door bekeerlingen en handelsreizigers verspreidde de cultus zich door het hele Mediterrane gebied. Elke Griekse stad bouwde zijn eigen tempel voor Serapis en de godheid werd zelfs erkend in Rome. In London is een beeldhouwwerk van het hoofd van de godheid uit de Romeinse tijd teruggevonden.
In York, in het noorden van Groot-Brittannië heeft men een inscriptie gevonden met de vermelding van een tempel voor Serapis. In Alexandrië werd de cultus zelfs zo groot dat de daar opgerichte tempel voor Serapis uitgroeide tot een pelgrimsoord. In de rest van Egypte is de cultus nooit echt helemaal geaccepteerd. Egyptische priesters hielden vast aan hun eigen goden. Vooral in Memfis bleef de cultus voor Serapis een Egyptisch tintje houden.
Rijksmuseum van Oudheden, Leiden.
In zijn hoedanigheid als god van de vruchtbaarheid sprak Serapis orakels uit en gaf hij de landarbeiders advies over hun werkzaamheden. Zijn hoedanigheid als god van de geneeskunst kwam tot uiting in een voor hem opgericht heiligdom in Canopus, een kleine stad in de buurt van Alexandrië. Volgens overlevering zouden daar miraculeuze genezingen hebben plaatsgevonden.
Rufinus, een schrijver uit de 4de eeuw beschreef de tempel in Alexandrië. Hij vertelt in deze beschrijving over een klein heiligdom met daarin een standbeeld van Serapis. Door een klein raampje kwamen de zonnestralen naar binnen. Deze zonnestralen leken de lippen van het beeld te kussen en Serapis zo van nieuwe levenskracht te voorzien.
Hij spreekt ook over een magnetisch effect van het beeld. Het beeld was gemaakt van de duurste houtsoorten en diverse edelmetalen. In het plafond van het heiligdom zou een magneet zijn aangebracht die het beeld aantrok. Op gezette tijden konden de priesters met behulp van dit metaal het beeld laten zweven.
De getuigenis van Rufinus zal dicht bij de waarheid liggen. Hij woonde in Alexandrië in de 4de eeuw n.Chr. toen de tempel werd verwoest. Meerdere bronnen uit dezelfde tijd spreken over dit fenomeen en er zijn parallellen gevonden in rituelen in andere tempels. Bovendien was de bevolking in Alexandrië zeer vooruitstrevend in het onderzoek naar mechanica, pneumatiek en magnetisme.
LdJ
Bronnen:
– The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt – R. H. Wilkinson
– Alexandria Rediscovered – J.Y. Empereur
– Egyptian mythology – A. Gros de Beler